Thực trạng trẻ hóa tội phạm: Khoảng trống trong nhận thức về pháp luật của trẻ vị thành niên

Chỉ trong vòng 3 tuần đã xảy ra liên tiếp các vụ bạo lực học đường, trong đó có 3 học sinh tử vong. Đáng chú ý là vụ học sinh lớp 8 dùng vật nhọn tấn công và đẩy bạn xuống hồ tại Yên Bái, hay vụ nhóm nam sinh đánh nhau dẫn đến một học sinh tử vong ở Thanh Hóa. Cả hai sự việc đều lan truyền rộng rãi trên các trang thông tin điện tử và mạng xã hội, thu hút nhiều ý kiến tranh luận từ cộng đồng. Cùng với sự gia tăng về số lượng, tính phức tạp và nghiêm trọng của đối tượng phạm pháp là trẻ vị thành niên cũng khiến người dân không khỏi lo ngại.

Sự "trẻ hóa" ở tội phạm vị thành niên không chỉ thể hiện ở độ tuổi ngày càng nhỏ, mà mức độ vi phạm cũng đã tăng lên như: cướp đoạt tài sản, sử dụng và mua bán ma túy, thậm chí là xâm hại đến tính mạng người khác. Đáng lo ngại hơn, các hành vi phạm tội dần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, ngày càng bộc lộ tính chủ động và có tổ chức của các đối tượng. Những diễn biến trên đã trở thành một lời báo động về tình trạng trẻ hóa tội phạm, đặt ra hàng loạt thách thức cho công tác quản lý, giám sát, giáo dục thanh thiếu niên từ phía gia đình, nhà trường cũng như từ cơ quan chức năng.

Trước thực trạng trên, phóng viên đã có buổi trò chuyện với những chuyên gia nhằm phân tích nguyên nhân và đề xuất các giải pháp nhằm hạn chế, ngăn chặn tình trạng trẻ hóa tội phạm.

PV: Thưa các chuyên gia, hiện nay tình hình tội phạm vị thành niên ở Việt Nam đang có diễn biến như thế nào?

Trung tá Đỗ Tiến Hưng - Công an Thành phố Hà Nội: Những năm trở lại đây, độ tuổi gây án có xu hướng trẻ hoá nhanh. Nhiều vụ việc ghi nhận đối tượng chỉ mới 13–15 tuổi nhưng đã sử dụng bạo lực ở mức độ cao. Theo thống kê của Bộ Công an năm 2024, trung bình mỗi năm trên cả nước có khoảng 13.000 trường hợp người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Các hành vi phạm tội không còn dừng lại ở những vi phạm ít nghiêm trọng như trộm cắp tài sản hay cố ý gây thương tích, mà đã mở rộng sang nhiều loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng như giết người, cướp tài sản, thậm chí tham gia vào các nhóm băng ổ mang tính chất côn đồ.

Các vụ án có trẻ vị thành niên tham gia đều do các em thiếu hiểu biết pháp luật, không nắm được mức độ nghiêm trọng của hành vi. Nhóm đối tượng này thường có tâm lý ngoan cố dẫn đến việc đấu tranh, khai thác thông tin gặp nhiều khó khăn hơn. Do đó, trong quá trình điều tra, phương pháp giáo dục, thuyết phục là chính nhưng vẫn đảm bảo nguyên tắc pháp luật, nhằm hướng các em nhận thức đúng và khai thác thông tin hiệu quả.

Thượng tá, TS. Đào Trung Hiếu - Chuyên gia Tội phạm học: Hành vi phạm tội của trẻ vị thành niên không còn mang tính bộc phát như trước. Các em đã biết chủ động hẹn giờ, triệu tập nhóm, mang theo hung khí, thậm chí ghi hình phát trực tiếp để đăng lên mạng. Song song đó, ngưỡng chịu đựng của các em ngày càng thấp, chỉ một bình luận xúc phạm, cái nhìn đểu hay tranh giành bạn gái cũng đủ kích hoạt xung đột bạo lực. Đáng lo ngại hơn, "văn hóa băng nhóm ảo" hình thành lên từ không gian mạng đã biến thành động lực tập thể nguy hiểm, thúc đẩy các em từ bạo lực lời nói đến bạo lực hành động ngoài đời thực.

Việc thực hiện hành vi phạm tội không chỉ mỗi bản thân các em chịu trách nhiệm mà gia đình cũng phải chịu áp lực trước dư luận xã hội, những xung đột phát sinh sau sự việc. Song, đe dọa tới sự an toàn trường học, rối loạn trật tự khu dân cư và lan truyền các chuẩn hành vi lệch chuẩn. Về lâu dài, điều này làm tăng gánh nặng cho hệ thống tư pháp và chi phí xã hội.

PV: Những vi phạm nghiêm trọng cho thấy sự thiếu hiểu biết, thậm chí coi thường pháp luật. Vậy theo chuyên gia, đâu là những nguyên nhân ảnh hưởng đến hành vi lệch chuẩn của trẻ vị thành niên?

Chuyên viên tư vấn, trị liệu tâm lý Nguyễn Hoàng Minh: Hành vi phạm tội đến từ sự mất kiểm soát trong suy nghĩ, bốc đồng, dễ bị ảnh hưởng bởi người xung quanh. Giai đoạn này các bạn trẻ có nhu cầu khẳng định bản thân mạnh mẽ, thể hiện cái tôi rất lớn. Những bạn nào không định hướng đúng đắn, thiếu kỹ năng giải quyết xung đột thì rất dễ sa vào hành vi sai trái. Ngoài ra, áp lực học tập đóng vai trò rất quan trọng trong việc hình thành hành vi tiêu cực ở các bạn trẻ vị thành niên. Khi các bạn phải đối mặt với kỳ vọng quá lớn từ gia đình và nhà trường, nhưng chưa có đủ kỹ năng quản lý cảm xúc sẽ tìm cách giải tỏa stress sai lệch. Ví dụ như nổi loạn, bắt chước các hành vi bạo lực. Song song, việc bị bắt nạt, cô lập ở trường học cũng làm tăng nguy cơ các bạn trẻ tìm đến nhóm bạn xấu hoặc các hành vi mạo hiểm để cảm thấy được chấp nhận.

Cô Nguyễn Loan, giáo viên tại trường THPT Mỹ Đức A: Độ tuổi dễ thay đổi tâm lý và hành vi nhất là từ lớp 8 đến lớp 10. Ở giai đoạn này, học sinh bước vào tuổi dậy thì với nhiều biến động về tâm sinh lý và rất dễ bị tác động bởi môi trường xung quanh. Hiện nay, các em ít chia sẻ với thầy cô về những vấn đề cá nhân, thay vào đó thường chọn mạng xã hội làm nơi bày tỏ cảm xúc và thể hiện bản thân. Khi thiếu sự định hướng và quan tâm kịp thời từ người lớn, các em rất dễ có những hành vi lệch chuẩn, vì thế hiện tượng “trẻ hóa tội phạm” cũng phần nào bắt nguồn từ nguyên nhân này.

PV: Theo chuyên gia, cần phải có những giải pháp gì để hạn chế tình trạng trẻ hóa tội phạm?

PGS,TS. Phạm Thị Thu Hoa - Giảng viên cao cấp Khoa Tâm lý học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn: Gia đình là môi trường xã hội hóa đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến sự hình thành nhân cách của trẻ. Vì vậy, phụ huynh cần áp dụng phương pháp giáo dục cân bằng, thường xuyên theo dõi và điều chỉnh hành vi của con, đồng thời tạo một môi trường ấm áp, gắn bó để trẻ hạn chế tìm kiếm sự bù đắp từ các nhóm bạn xấu. Phụ huynh cũng cần trang bị kiến thức về phòng ngừa tội phạm và hậu quả pháp lý để hướng dẫn trẻ nhận thức đúng đắn về hành vi của mình.

Bên cạnh đó, nhà trường cũng giữ vai trò then chốt trong việc giáo dục kiến thức, bồi dưỡng đạo đức và ý thức pháp luật phù hợp với tâm lý lứa tuổi. Giáo viên cần hiểu rõ hoàn cảnh, tâm lý học sinh để có phương pháp giáo dục phù hợp, tăng cường quản lý và phối hợp với cộng đồng và xã hội tổ chức hoạt động bổ ích nhằm thu hút thanh thiếu niên, giúp các em tránh xa môi trường tiêu cực.

ThS. Nguyễn Quang Thuận - Giám đốc Công ty Luật TNHH PLTT Hà Nội: Về pháp lý, nên sửa đổi Bộ luật Hình sự theo hướng tăng mức hình phạt nghiêm khắc hơn đối với người chưa thành niên phạm tội nghiêm trọng, đồng thời mở rộng các biện pháp hành chính như giáo dục tại cộng đồng hoặc tập trung thay vì chỉ hình sự hóa, nhằm tạo hành lang pháp lý nhân đạo nhưng răn đe. Nhà nước cần xây dựng bộ máy tư pháp chuyên biệt cho người dưới 18 tuổi, với cán bộ được đào tạo chuyên sâu về tâm lý lứa tuổi, cơ sở vật chất đầy đủ và cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng.