Là đời thứ 3 trong một gia đình có truyền thống 5 đời hát Xoan, ông nội bà là cụ Nguyễn Văn Trìu, bố là cụ Nguyễn Văn Thắng đều là trùm Xoan nổi tiếng, đến nay, Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Lịch được coi là “trùm nữ” duy nhất vẫn luôn gìn giữ và phát huy những giá trị cốt lõi của nghệ thuật này.

Hơn 50 năm tiếp xúc với làn điệu quen thuộc, bà Lịch dường như đã thấm nhuần những giá trị tinh túy nhất của lời ca Xoan. Sân khấu đầu tiên mà bà trình diễn là những năm tháng 13 tuổi. Cũng từ đây đã tôi luyện nên một người nghệ nhân với tất cả tình yêu và sự tâm huyết với hát Xoan. 

Rong ruổi theo cha đi diễn khắp các sân đình từ những năm lên 6, bà được bố và ông nội dày tâm truyền dạy lại những tinh hoa và cách trình diễn hát xoan trong các lễ hội. Đến năm 14 tuổi, bà đã thuộc hết 14 quả cách (làn điệu) và trở thành đào nương trẻ tuổi nhất của làng được trình diễn trong lễ hội tại đình làng An Thái. 

Vì vậy nên bà thẩm thấu rất sâu từng câu, từng chữ từng giai điệu của Xoan. Khi ông nội mất, tâm nguyện của ông là giao lại toàn bộ làn điệu này cho bà để gìn giữ và truyền lại cho các thế hệ tương lai.

Bà Lịch cho biết: “Trước khi nhắm mắt, ông tôi nói sẽ gửi lại cho tôi toàn bộ các bản của các chặng, để tiếp nối truyền thông của cha ông và truyền lại cho những người quan tâm. Lúc đó, tôi nghĩ rất đơn giản, có nói lại với ông: ‘Cả đời ông, cả đời bố chẳng ai hỏi, đến đời con chắc cũng không ai hỏi thì đưa làm gì?’. Lúc đó, đúng là tôi có cãi lời ông và bố. Nhưng các cụ một mực muốn tôi giữ điệu hát Xoan, giữ thật cẩn thận. Chính điều đó giúp tôi thêm mạnh mẽ, dũng cảm, kiên cường giữ lại các giá trị đến cùng”. 

Bà là trùm phường, là người thừa kế tinh hoa từ cha ông để lại. Tuy mang phận nữ nhưng trách nhiệm cũng y như phận nam. Suốt nửa đời nghệ thuật, bà Lịch cảm thấy mình có “mối duyên đặc biệt” với phách trống nên  có thể cảm nhận từng nhịp trống dễ dàng. Kép trống giống như một người nhạc trưởng, phải am hiểu, giúp các nghệ nhân khác ca hát thoải mái. Tất cả trí tuệ, tình yêu của bà dành cho hát Xoan. 

Hát Xoan là di sản văn hoá phi vật thể quý giá của vùng đất Tổ Hùng Vương. Loại hình nghệ thuật dân gian này đã xuất hiện thời vua Hùng. Trải qua quá trình phát triển, hát Xoan mang dáng dấp, tinh thần của văn hoá lúa nước, gắn liền với cuộc sống của những người nông dân. Ngoài ra, làn điệu dân ca này cũng thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, là hát cửa đình, hội tụ đa yếu tố nghệ thuật như nhạc, hát, múa. 

Trải qua hơn 60 năm gắn bó với nghề, vừa là người cũng là người chứng kiến cũng như đi qua những thăng trầm cùng với phường Xoan, hơn ai hết, nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch là người hiểu rõ nhất những khó khăn và thử thách trong suốt chặng đường đã qua. 

Vào những năm tháng chiến tranh khốc liệt của dân tộc, khi bị giặc Pháp, giặc Mỹ tàn phá nặng nề nhưng ở đâu đó vẫn vang vọng những thanh âm đi bất hủ. “Kỉ niệm thời chiến thì nhiều lắm. Thời chống Mỹ, dưới sân thì tiếng hát, trên đầu là tiếng máy bay bay vèo vèo, mọi người đều im lặng, nằm xuống tại chỗ đợi máy bay đi xa…”, bà Lịch xúc động nói.

Trong những năm tháng chiến tranh gian khổ, nhiều loại hình văn hóa nghệ thuật gắn liền với lễ hội bị mai một. Để tiếp nối và gìn giữ những làn điệu Xoan, bà Lịch vẫn tự tập luyện và truyền dạy hát Xoan tại nhà, phường hoặc trong khi lao động, nhờ vậy mà mạch nguồn hát Xoan ở An Thái vẫn được duy trì. 

“Tôi nhớ mình phải mang cả bánh kẹo của nhà đi để dỗ dành các em nhỏ theo học hát, khổ lắm nhưng không từ bỏ. Nghe tiếng máy bay rất sợ, nhưng vì yêu tiếng hát Xoan, và nó gắn liền tín ngưỡng thờ cúng nên người dân chúng tôi quyết giữ gìn để ngày nay được thế giới biết đến. Đó là điều cốt lõi, tình yêu, sự quyết tâm của chúng tôi…” - bà Lịch xúc động chia sẻ.

Để bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống là một điều không hề đơn giản, nhất là với một loại hình nghệ thuật đã có tuổi đời lên tới cả trăm năm.. Được biết, vào năm 2011, khi hát Xoan được đưa vào danh sách di sản đại diện của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp, bà là 1 trong số 7 nghệ sĩ ít ỏi có khả năng thực hiện nguyên vẹn và bài bản tất cả những làn điệu Xoan cổ. 

Bằng tất cả trách nhiệm của một người nghệ sĩ tài hoa, bà cùng với Đảng bộ và nhân dân Phú Thọ đã ra sức bảo tồn giá trị văn hoá này. Vào 8:05 ngày 24/11/2011, hát Xoan Phú Thọ được tổ chức UNESCO vinh danh, khẳng định  cần được bảo vệ khẩn cấp. Bồi hồi nhớ lại khoảnh khắc ấy, bà nghẹn ngào: “Tôi vừa mừng vừa lo và thấy trách nhiệm của mình ngày một lớn hơn. Bởi vì khi đã được công nhận là nghệ nhân nhân dân, chức danh đó đâu phải chỉ để đó….”.

Bản thân bà và các nghệ nhân luôn ý thức được việc gìn giữ di sản văn hóa dân tộc. Phường Xoan An Thái vẫn luôn kiên định và giữ gìn đến cùng, để hát Xoan phát triển, chạm tay tới quốc tế. “Minh chứng cụ thể nhất là các lớp kế cận nghệ nhân, truyền dạy cho người dân như tôi đã nhắc tới”, bà Lịch nói. 

Cứ đến mùa hè, khi các trẻ em trong địa phương có thời gian rảnh, bà Lịch mở lớp dạy hát Xoan kéo dài trong khoảng 10 ngày/ khóa. Nhờ vậy mà tới nay, phường xoan năm nào đã lên tới 117 thành viên, em nhỏ tuổi nhất 4 tuổi, cao tuổi nhất đã 94, có 5 thế hệ tiếp nối. Đặc biệt,  mỗi năm, tỉnh Phú Thọ quan tâm mở 4 lớp cho kế cận nghệ nhân, ngoài ra còn có lớp cộng đồng cho các em học sinh, người trẻ, những người yêu thích hát Xoan. 

 

Thế hệ trẻ ở Phú Thọ giờ đây không còn tình trạng không biết hát Xoan, hầu như đơn vị nào cũng biết hát dù chỉ là những giai điệu cơ bản nhất. Hát Xoan được đưa vào trong nhà trường, từ tiểu học đến Đại học. Các giáo viên dạy nhạc hàng năm được truyền dạy tại tỉnh, mỗi năm 2 lớp. 

Hiện tại hát Xoan có 34 CLB hát Xoan cấp tỉnh, 66 nghệ nhân, hàng trăm CLB cấp huyện và cấp xã. Nhìn nhận một cách tích cực, hát Xoan Phú Thọ hiện nay được phát triển rộng rãi không chỉ để phục vụ khán giả trong nước mà còn nhằm mục đích thu hút và trình diễn cho du khách thập phương và bạn bè quốc tế. “Từng giờ, từng phút, tôi yêu tôi mong hát Xoan được hội nhập, chạm đến khán giả quốc tế”, bà Lịch cho biết.

Vào đúng 8h ngày 8/12/2017, hát Xoan Phú Thọ thoát khẩn cấp, chính thức được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể, đại diện cho nhân loại, xướng danh tại Hàn Quốc. Đó là một sự tri ân, một mốc son lịch sử mà “bà trùm Xoan” Nguyễn Thị Lịch cùng những người con Phú Thọ luôn ghi nhớ để gìn giữ, bảo tồn nghệ thuật này ngày càng phát triển. 

Phần lớn các nghệ nhân tại phường Xoan An Thái đều có xuất thân từ nông dân và nông nghiệp vẫn là hoạt động sản xuất kinh tế chính của vùng. Chính vì vậy, để hoạt động nghệ thuật có hiệu quả thì hoạt động sản xuất kinh tế vẫn luôn là điều được ưu tiên. 

“Sáng làm nông dân, chiều về làm nghệ nhân, nông dân và nghệ nhân chỉ cách nhau khoảnh khắc thế thôi…”, bà Lịch cười. Có đôi lúc đang làm ruộng mà du khách tới, những người nông dân ấy lại tạm gác công việc sang một bên, sẵn sàng biểu diễn, phục vụ du khách.

 

Để có thể tiếp cận rộng rãi hơn với khán giả, bản thân bà Lịch cũng mong muốn có những đổi mới trong hoạt động biểu diễn hát Xoan. Bà Lịch cho biết: “Tôi nghĩ rằng, nếu chúng ta cứ giữ khư khư những điều đã cũ thì có lẽ chưa phù hợp với đời sống hiện nay. Nhưng mọi thứ cũng cần có thời gian, bởi hơn ai hết, chúng tôi cũng lo sợ rằng thế hệ trẻ có thể chưa đủ thẩm thấu để làm mới chúng, ảnh hưởng đến giá trị di sản.”.

Mong muốn đổi mới và phát triển là ước vọng của bà Lịch để hát Xoan sống mãi với thời gian. Sức người là hữu hạn, nhưng Đối với bà Lịch, bà quan niệm rằng mình không có ý định nghỉ hưu. 

Điều này xuất phát từ tình yêu, niềm tự hào với thế giới về đất nước, con người Việt Nam nói chung và tình cảm của bà với những di sản được nhân loại vinh danh nói riêng. Bà tự hào khẳng định: “Khi nào ngừng thở, tôi mới ngừng hát Xoan”.

Ở tuổi đã ngoài 70, bà Lịch khẳng định bản thân không còn điều gì để hối tiếc về chặng đường hơn 60 năm gắn bó cùng tiếng hát cổ truyền. Bà tự hào về những thành tựu đã đạt được và cả những giá trị mà bà đã cống hiến cho hát Xoan.  Được dân tin tưởng, Đảng và nhà nước tin tưởng, bà làm được nhiều việc có ích cho xã hội. Và, ở hiện tại hay sau này, bà vẫn sẽ luôn được trân trọng biết đến qua danh xưng “bách khoa toàn thư của nghệ thuật hát Xoan”.

Minh Hiếu - BMĐTK41