Lương y Trần Thị Tuyết Mai - Người "giữ lửa" tinh hoa Đông Y giữa lòng phố cổ

Giữa lòng phố cổ Hà Nội, nơi nhịp sống hiện đại hòa quyện với nét truyền thống, bà Trần Thị Tuyết Mai - lương y, dược sĩ, chủ hiệu thuốc y học cổ truyền Nghi Hưng Long, là một trong những người “giữ lửa” tinh hoa y học cổ truyền Việt Nam. Gắn bó gần 60 năm với nghề thuốc gia truyền, bà không chỉ là người thừa kế của hiệu thuốc hơn 120 năm tuổi, được thành lập từ năm 1900, mà còn là một lương y tận tâm, một người truyền lửa, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị y học phương Đông.

Với tấm lòng “lương y như từ mẫu”, bà Mai đã giúp hàng ngàn bệnh nhân vượt qua bệnh tật, đồng thời truyền dạy kinh nghiệm quý báu cho thế hệ trẻ và đồng nghiệp trên con phố Lãn Ông. Những cống hiến không ngừng nghỉ của bà, từ việc chia sẻ bài thuốc quý đến việc hỗ trợ bệnh nhân khó khăn, đã giúp bà trở thành một biểu tượng của y đức và tay nghề, góp phần giữ vững danh xưng “phố thuốc” của Hà thành.

PV: Thưa bà, trung bình một ngày cửa hàng bốc bao nhiêu thang thuốc?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Về số lượng thang thuốc bán ra hàng ngày thì nó không cố định mà luôn có sự biến động. Nó hoàn toàn phụ thuộc vào lượng bệnh nhân đến khám. Có những ngày đông khách, chúng tôi phải bốc đến năm chục thang, nhưng cũng có những ngày khách vắng hơn, ví dụ như những ngày mưa, thì chỉ vài chục thang thôi.

PV: Với kinh nghiệm gần 60 năm, bà có thể chia sẻ chi tiết về quy trình chế biến và bào chế các vị thuốc Đông y phức tạp tại hiệu thuốc gia truyền Nghi Hưng Long không ạ?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Về quy trình chế biến và bào chế các vị thuốc Đông y, tôi phải nói là nó vô cùng phức tạp. Bởi mỗi một vị thuốc, mỗi một bài thuốc đều có quy trình, cách chế biến khác nhau dựa trên mục đích sử dụng và dược tính cần đạt được. Quá trình này không thể làm qua loa mà đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn.

Các bước bao gồm: rửa sạch để loại bỏ tạp chất, ngâm với các loại dung dịch như nước gạo hoặc rượu; phơi dưới ánh nắng tự nhiên, sao (rang) trên lửa để thay đổi tính vị, hoặc tẩm với các vị khác để tăng cường tác dụng hoặc khử độc tính. Ví dụ, vị Truật (Bạch truật hoặc Thương truật), sau khi sơ chế cần được tẩm với bột hoàng thổ hoặc dùng cám gạo sao để giữ lại tinh dầu quý giá, tránh cho dược chất bị bay hơi.

Nói chung, việc chế biến này không chỉ là một công đoạn kỹ thuật mà còn là nghệ thuật và kinh nghiệm gia truyền.

PV: Với quy trình nghiêm ngặt đó, theo bà thế nào được coi là một "Bài thuốc hay" trong Đông y ạ?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Thực tế, một bài thuốc hay không chỉ là sự kết hợp ngẫu nhiên của các vị thuốc. Nó là kết quả của một quá trình nghiên cứu kỹ lưỡng, phải được cân nhắc thêm bớt, gia giảm các vị thuốc sao cho phù hợp với sức khỏe nền của người uống. Tiêu chí cốt lõi để đánh giá một bài thuốc hay chính là nó phải chữa đúng bệnh.

Y học cổ truyền coi trọng sự biện chứng luận trị (xác định bệnh và nguyên nhân gây bệnh), nên một bài thuốc chỉ thực sự hay khi nó được sử dụng đúng với thể bệnh của từng người. Thậm chí, có những bài thuốc độc vị (chỉ có 1 vị thuốc duy nhất) vẫn được coi là hay, vì dù chỉ có một vị thuốc, nó vẫn có tác dụng chữa khỏi đúng căn bệnh mà nó nhắm tới.

Chẳng hạn như một bài thuốc hoạt huyết dành riêng cho những người bị máu huyết lưu thông kém, đây cũng là một chứng bệnh rất phổ biến trong xã hội hiện đại. Ví dụ như mẫu đơn bì là một trong những vị nằm trong bài Lục vị nổi tiếng, có tác dụng quý giá là bổ thận và làm mát cơ thể từ bên trong, giúp thận hoạt động tốt, thải độc và hấp thu những hoạt chất có lợi.

PV: Theo bà, “cái tâm” của người thầy thuốc được thể hiện như thế nào trong quá trình hành nghề, đặc biệt trong việc chăm sóc và điều trị cho bệnh nhân?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: “Cái tâm" chính là điều cốt lõi mà con người phải tự tạo nên khi làm nghề. Nó không chỉ là sự tuân thủ đạo đức thông thường mà là suy nghĩ, thực hành của mình hướng tới mục đích cao nhất: giúp người bệnh được chữa khỏi.

Sự khác biệt rõ nhất thể hiện ở sự cân nhắc chi phí cho bệnh nhân. Ví dụ, với người bệnh không có chi phí quá cao, chúng tôi sẵn sàng bỏ qua những vị thuốc hỗ trợ đắt tiền hoặc những vị thuốc không phải là chủ đạo trong bài thuốc, để giảm chi phí tối đa mà vẫn đảm bảo tác dụng chữa bệnh chính. Ngược lại, những người chỉ vì lợi nhuận sẽ cố gắng kê thêm các vị đắt tiền mà chỉ là thuốc hỗ trợ, dẫn thuốc không có công dụng chính trong việc chữa bệnh.

PV: Thưa bà, hiện nay Tiệm thuốc Nghi Hưng Long đã có những sự đổi mới nào trong cách chế biến thuốc để phù hợp với cuộc sống hiện đại?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Trong xã hội hiện đại, người trẻ bận rộn không có thời gian sắc thuốc theo cách truyền thống. Đây là một thực tế để các hiệu thuốc cần có những thay đổi. Chúng tôi đã chuyển đổi cách làm để đưa thuốc đến người tiêu dùng một cách thuận lợi nhất. Tại cửa hàng, chúng tôi đã chuyển từ việc chỉ bán thuốc thang truyền thống sang sản xuất thuốc viên, thuốc đã sắc sẵn dưới dạng cao lỏng hoặc cao đặc.

Tuy nhiên, việc này không hề đơn giản và đòi hỏi sự nghiên cứu kỹ lưỡng vì thuốc sống có tác dụng khác, thuốc chín có tác dụng khác. Khi chuyển đổi từ dạng đun sang dạng viên, chúng tôi phải nghiên cứu kỹ càng quy trình gia nhiệt, sao tẩm để đảm bảo chất lượng và dược tính của thuốc viên vẫn tương đương thuốc đun uống hằng ngày. Quá trình này cần kinh nghiệm để kiểm soát, tránh làm mất hoạt chất và tinh dầu.

Lý do tôi có thể thực hiện việc chuyển đổi và kiểm soát chất lượng này là vì tôi đã từng làm việc ở một xí nghiệp dược phẩm chuyên sản xuất thuốc. Nhờ kinh nghiệm thực tế đó, tôi hiểu rõ các tiêu chuẩn và quy trình để đưa sản phẩm vào sản xuất công nghiệp. Còn thực tế hiện tại, nếu bảo các cửa hàng khác làm được ngay thì rất khó, có khi họ cũng muốn làm cho việc buôn bán nó tốt hơn nhưng quá trình làm cần phải có giai đoạn nghiên cứu tỉ mỉ chứ không thể đạt được chỉ trong ngày một ngày hai. Đây là thách thức chung về kỹ thuật mà ngành Đông y cần phải vượt qua để hòa nhập với đời sống hiện đại.

PV: Dưới góc độ một người thầy thuốc, bà nghĩ sao về vấn đề thuốc giả và sự tràn lan của thực phẩm chức năng không rõ nguồn gốc hiện nay?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Thuốc giả là một vấn đề nhức nhối. Trên thực tế, nhiều trường hợp được coi là thuốc giả thường là thuốc không đạt chất lượng do nguyên liệu đầu vào kém và quy định kiểm nghiệm chưa thực sự chặt chẽ.

Bên cạnh đó, vấn đề lớn hiện nay là sự tràn lan của thực phẩm chức năng. Vì quy định về dược điển rất chặt chẽ, nhiều nơi đã chuyển sang sản xuất thực phẩm chức năng để né tránh các tiêu chuẩn nghiêm ngặt. Thực phẩm chức năng có thể không có hại, nhưng nó lại tốn tiền của người dân một cách không cần thiết, với mức giá rất cao. Hiện nay, hầu hết các hiệu thuốc Tây có đến 60-70% là thực phẩm chức năng, đây chính là một kẽ hở lớn do việc quản lý chưa chặt chẽ.

PV: Với nhiều năm truyền dạy kinh nghiệm y học cổ truyền cho thế hệ trẻ, bà nhận thấy những khó khăn lớn nhất trong việc đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cho nghề Đông y hiện nay là gì?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Vấn đề là sau khi đào tạo, việc làm không được đảm bảo. Sinh viên ra trường có bằng cấp nhưng phải tự lo liệu công việc, dẫn đến nhiều người ra trường bơ vơ.

Hiện tại có hiện tượng một số bạn trẻ hành nghề chữa bệnh khi chưa có kinh nghiệm, không có chứng chỉ hành nghề. Họ làm việc “chui”, việc này rất nguy hiểm vì nếu xảy ra tai nạn nghề nghiệp hoặc vấn đề gì, sẽ rất khó khăn và không ai chịu trách nhiệm giải quyết. Thế nên là, nếu các em đam mê nghề, muốn học để theo nghề, làm nghề, các em phải tìm kiếm các cơ sở có uy tín để thực hành và trau dồi kinh nghiệm, không thể dựa vào một tấm bằng cấp là đủ.

PV: Sau nhiều thập kỷ gắn bó và chứng kiến sự thăng trầm của nghề thuốc gia truyền, bà mong muốn có những giải pháp gì để có thể phát triển và bảo tồn nghề Đông y truyền thống tại phố Lãn Ông cũng như trên cả nước?

Lương y Trần Thị Tuyết Mai: Điều tôi và những người giữ nghề Đông y mong muốn là việc ủng hộ phải thể hiện bằng chính sách cụ thể, phải có những hành động thiết thực ví dụ như: Nhà nước và các cơ quan chức năng cần triển khai các chương trình cụ thể như cấp phép hành nghề một cách minh bạch và thuận tiện, đảm bảo những người làm nghề Đông y đủ tiêu chuẩn được công nhận và hoạt động hợp pháp. Đồng thời, cần tạo cơ hội để họ tiếp cận với các chương trình đào tạo nâng cao, không chỉ về y học cổ truyền mà còn về y học hiện đại.

Ngoài ra, phát triển và bảo tồn nghề Đông y truyền thống còn cần sự chung tay của cả xã hội, từ các tổ chức y tế, doanh nghiệp đến người dân. Chỉ khi có sự phối hợp đồng bộ và những chính sách dài hơi, ngành Đông y mới có thể phát huy hết tiềm năng, trở thành một trụ cột quan trọng trong hệ thống chăm sóc sức khỏe toàn dân, đồng thời bảo tồn và phát triển di sản y học quý báu của dân tộc.

PV: Xin trân trọng cảm ơn Lương y Trần Thị Tuyết Mai đã có những chia sẻ vô cùng sâu sắc!