Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế - người làm sống dậy dòng tranh Đông Hồ

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống làm tranh lâu đời, nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã gắn bó và yêu thích với tranh Đông Hồ từ khi 11 tuổi. Tuy nhiên, nghề làm tranh tại làng Hồ lúc bấy giờ gần như bị rơi vào quên lãng khi hầu hết các hộ gia đình ở đây chuyển sang làm nghề đồ gỗ, nhuộm giấy, đặc biệt là làm hàng mã. Đau đáu với nỗi lo mai một nghề làm tranh truyền thông, ông Nguyễn Đăng Chế và các con cháu đã về làng sau hơn 30 năm xa quê với quyết tâm vực dậy lại dòng tranh cổ.

Đến nay, Trung tâm lưu giữ, bảo tồn dòng tranh dân gian Đông Hồ của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã được hơn 15 năm. Đây là một điểm đến phục vụ du khách đến tham quan, tìm hiểu và mua tranh Đông Hồ. 

Nghệ nhân miệt mài gìn giữ tinh tuý của nghề 

PV: Điều gì khiến ông quyết định gắn bó và phát triển dòng tranh Đông Hồ suốt 70 năm qua?

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế:  Dòng họ Nguyễn Đăng nhà tôi, đến đời tôi là có 20 thế hệ, hơn 500 năm làm cái nghề này. Còn tôi được làm tranh từ lúc 11, 12 tuổi, đến nay đã có hơn 70 năm làm nghề.

Năm 1957, tôi học hết trung cấp và được bố mẹ cho học ở trường Quốc gia Mỹ nghệ (nay là trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp). Khi nhà trường biết tôi có nghề làm tranh, tôi đã được các thầy truyền tải về giá trị văn hóa của tranh Đông Hồ. Và tôi đã say sưa với nó từ năm 1960 đến tận bây giờ.

Tuy nhiên, ở làng khi đó đã không còn ai theo nghề làm tranh, kể cả gia đình cả tôi. Do đó, năm 1992, sau 32 năm xa quê, tôi quyết định nghỉ hưu để làng khôi phục nghề làm tranh. Tôi đã tập hợp tất cả các con cháu, con trai, con gái, con dâu, con rể, cháu nội, cháu ngoại để cùng làm tranh Đông Hồ. Đến nay, không ngày nào là gia đình tôi không có khách, kể cả khách trong nước lẫn khách quốc tế. Và tôi cũng tự hào khi nói rằng nếu không có tôi thì dòng tranh Đông Hồ không thể sống dậy được như bây giờ.

PV: Được biết, tranh Đông Hồ được làm hoàn toàn từ chất liệu thiên nhiên. Liệu ông có gặp khó khăn gì khi tìm kiếm các nguyên liệu này không?

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế: Khác với các dòng tranh dân gian khác, tranh Đông Hồ có những điểm đặc biệt rất riêng đó là sử dụng toàn bộ chất liệu thiên nhiên để làm tranh. Chẳng hạn giấy làm từ cây dó; màu trắng làm từ con điệp, nghiền nhỏ trộn với hồ nếp quét lên. Màu đỏ từ sỏi đỏ nhặt từ trên núi hay hoa hoè, nghiền nát. Màu đen làm bằng than của lá tre, xanh từ lá tràm... Những nguyên liệu này được trộn lẫn với nhau, sau đó sẽ hoà với một lượng bột nếp khi chuẩn bị đem in nhằm tạo một lớp hồ, làm cho giấy tranh cứng hơn sau khi phơi khô.

Tôi thấy khó khăn nhất là việc tìm kiếm các con điệp để làm ra màu trắng. Bởi không phải ở đâu cũng tìm được nguyên liệu này. Tôi phải thuê người lên sân bay Kép ở Bắc Giang để nhặt các các hòn sỏi về làm màu đỏ. Còn màu vàng được làm từ hoa hoè, một vị thuốc Bắc rất đắt. Ngoài ra, tôi cũng phải lên tận dân tộc Nùng ở Bắc Giang để tìm mua lá tràm về làm màu xanh. Còn đặc biệt nhất là việc đốt lá tre lấy than để làm màu đen, công đoạn này đòi hỏi kỹ thuật cao.

Đau đáu “giữ hồn” cho nghề

PV: Trong nhịp sống hiện đại hiện nay, làm thế nào để dòng tranh dân gian Đông Hồ có thể bắt kịp xu thế mà vẫn giữ nguyên các giá trị truyền thống?

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế: Gia đình tôi vẫn giữ nguyên các công đoạn truyền thống làm tranh, từ chất liệu, cách làm, đến màu sắc. Nguyên tắc về kỹ thuật khắc ván, in tranh hầu như vẫn được gìn giữ và bảo tồn. Bởi nếu thay đổi thì đó sẽ không còn là tranh Đông Hồ nữa. Nếu có chăng thì sự thay đổi chỉ ở đề tài của tác phẩm. Và với những ai đã đến với làng Hồ, đã được ngắm tranh Đông Hồ thì đều sẽ không thể quên những đường nét, sắc màu chân quê, đích thực Việt Nam.

PV: Ông cảm thấy thế nào khi nghề tranh Đông Hồ đang được bảo tồn và ngày một phát triển?

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế: Nhiều người cứ bảo nghề làm tranh Đông Hồ đã chết nhưng tôi khẳng định nó sẽ được sống lại. Và tôi rất vui mừng khi Đảng và Nhà nước quan tâm đến tranh Đồng Hồ. Tỉnh Bắc Ninh đã nỗ lực hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO để dòng tranh này sớm được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. 

PV: Sắp tới ông có những kế hoạch gì tiếp tục gìn giữ và bảo tồn dòng tranh dân gian này?

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế: Mình yêu nghề, lăn lộn giữ lấy nghề của cha ông và sống được với nghề. Không chỉ khôi phục lại tranh Đông Hồ mà tôi và cả gia đình ba thế hệ đều sống nhờ nghề làm tranh. Bên cạnh thị trường trong nước, tôi cũng xuất khẩu ra thị trường nước ngoài Hàn Quốc, Pháp, Trung Quốc, …

Tôi cũng thành lập Trung tâm giao lưu văn hoá dân gian tranh Đông Hồ trên diện tích 6000m2 của gia đình. Tại đây có hơn 100 bản khắc gỗ cổ và gần 1.000 bản khắc mới được tôi thu thập, lưu giữ từ năm 1992 đến nay.

Đây là nơi chuyên khôi phục bản khắc cổ, sản xuất, dạy nghề cho con em địa phương và giới thiệu sản phẩm tới du khách trong và ngoài nước. Du khách khi tới tham quan được tận mắt tìm hiểu các công đoạn sản xuất tranh cũng như chiêm ngưỡng những tác phẩm tranh Đông Hồ. Du khách cũng có thể trải nghiệm quy trình hoàn thiện một bức tranh với kỹ thuật đã được lưu truyền hàng trăm năm nay.

Cảm ơn ông về buổi trò chuyện ngày hôm nay, chúc ông cùng gia đình sẽ ngày càng thành công hơn nữa!